Op 8 september 1997 merkte Maarten van 't Net
<vtnet@xs4all.nl> op, in <3414470f.2620197@news.xs4all.nl> in
nl.taal:
Het probleem met een instabiele taal als Nederlands is al dat je er nauwelijks iets in kunt zeggen omdat de woorden, in tegenstelling tot in bijvoorbeeld Engels, geen serieuze geschiedenis hebben.
Naar aanleiding van Maartens opmerking noemde Anton Hoexum <ostinato@euronet.nl> in <3233B497.3AAC@euronet.nl> het eerste schriftelijk bewaard gebleven Nederlandse zinnetje:
...en toen barstte er een hevige discussie los. Want Anton schreef het helegaar vout, en bovendien ontbrak er het een en ander, en iedereen wist toch dat het eigenlijk...Hebban olla vogalan nestas higonan Hinase hic ande tua?
Echte antwoorden kunnen we natuurlijk niet bereiken, daarvoor zouden we het de schrijver moeten navragen, en die is, voor zover wij weten, niet op het Internet aangesloten. Het document zelf bevindt zich in Rochester, waar het ook gevonden is, en is dus niet zo gemakkelijk te bestuderen. Wij kunnen dus enkel gissen, en de meest onwaarschijnlijke theorieën overboord zetten. We hebben geen wetenschappelijke pretentie, maar vinden het niettemin een onderhoudende bezigheid. Reacties en bijdragen graag in nl.taal. Commentaar aan mij persoonlijk kan naar ace@xs4all.nl.
Deze homepage biedt een summier verslag van de discussie. Wie het hele verhaal wil lezen, verwijs ik graag naar http://www.dejanews.com.
![[ gifje van de ingescande tekst ]](Hebban.gif)
Nota bene: ik baseer me bij het beschrijven van de tekst op de bovenstaande scan, die echter slechts een fragment van de hele pagina laat zien. Er zal dus het een en ander ontbreken, maar dat laat ik met opzet zo, zelfs "a"s die _vermoedelijk_ "d"s zijn en "l"s die vermoedelijk "s"en zijn zal ik niet aanvullen. Wel houd ik me van harte aanbevolen voor verbeteringen.
Abent ___ ______ niao. ______ nili ego & tu
T vv 'r^ars- Hebban olla u__a__ _cstas _igunnan hinase hi
__da _hu u____ _nbadan __e nu.
K e>vv av not e_n d_rine no
In mijn fragment is dus wat loslopende ruis te ontwaren ter linkerzijde, en onder de roemrucht zin, maar ontbreekt de eerste regel, die Arthur van Kruining <arthurvk@xs4all.nl> wel noemt in artikel <19970911202857502715@ztm04-18.dial.xs4all.nl> van 11/09:
quid expectamus nunc
abent omnes volucres nidos inceptos nisi ego et tu
Dat "omnes volucres" is niet te reconstrueren, en evenmin is te zien dat "niao." daadwerkelijk "nidos" is[1]. "Inceptos" is onleesbaar, maar "nili ego & tu" (de kop van de lange "s" is onzichtbaar en lijkt daarom een "l") is daarentegen heel helder.
Op dezelfde manier is "Hebban olla" heel duidelijk, evenals de "u" van "uogala", en er is ook een "a" in dat woord te ontwaren, maar pas in "nestas" wordt de boel weer echt leesbaar. De eerste letter, de "n" is nog slecht te ontcijferen, maar "esta", waarvan de "e" nog de vaagste is, is weer duidelijk. De laatste letter, de "s", is weer wat uitgelopen, maar daar valt in elk geval weinig anders van te maken. Het volgende woord, "bigunnan", kan ook "hagunnan" zijn, maar dat het op "gunnan" eindigt lijkt wel vast te staan. Ik blijf overigens zweren bij "bigunnan", maar heb daar geen onomstotelijk bewijs voor, noch onomstotelijk bewijs tegen "hagunnan". Nou ja, behalve dat het woord niet bestaat, dat is. "hinase hi" lijkt dan weer overduidelijk te zijn.
De tweede regel is in z'n geheel een stuk slechter leesbaar -- geen wonder dat-ie zoveel minder bekendheid heeft gekregen. Gezien zijn kwaliteit ga je je werkelijk afvragen of er echt niet stiekem met infrarode lampen is gewerkt. Soit.
"enda" past op de plaats van het eerste woord, al zou het ook mogelijk zijn dat er nog een letter voorstaat. "thu" is weer vaag, theoretisch zou er ook "zbu" kunnen staan. Na de eerste "u" van "uuat" volgt de grootste witte vlek op het document, en alleen de breedte van die vlek pleit voor een woord als "uuat", of breder. Van "unbadan" is vooral het fragment "nbad" goed te zien. Het "an" aan het einde laat zich er echter ook goed inpassen. Het tekentje dat tussen de "b" en de eerste "a" gekriebeld staat kan zowel een "i" zijn alsook een vraagteken. Van wat "uue" moet zijn is alleen de "e" goed leesbaar. Tenslotte is daar "nu.", wat echter ook als incorporatie van een "na" verdedigbaar zou zijn.
Strookt dat met "De Boeken"? Om Arthur maar weer aan te halen, zie <199709101321141745844@ztm09-25.dial.xs4all.nl> van 10/9:
In H.M. de Blauws Nederlandse Letterkunde 1 staat:"hebban olla uogala nestas higunnan hinase hic anda thu uuat unbidan uue nu"
Terwijl Komrij's bloemlezing komt met:
"hebban olla vogala nestas hagunnan hinase hic enda thu wat unbidan we nu"
Komrij hanteert "w" en "v" waar De blauw nog vasthoudt aan de "u"-notatie. Dat "unbidan", daar zijn we het niet over eens, "anda" zie ik niet, en ook dat "higunnan" bevalt me maar matig.
quid expectamus nu
Abent _____ _olu____ nido_ __c__tos nisi ego & tu
Hebban olla uoga__ nestas _agunnan hinase hi
_nda thu uu__ unbiadan __e nu
Ik stel voor dat we ons tot de Nederlandse tekst beperken, en de Latijnse (en mogelijk ook de Griekse -- interessante theorie, Arthur!) versie als referentie te gebruiken, maar daar niet teveel tijd aan besteden. Dan hebben we dus de volgende regels -- en ik zet mijn voorzichtige lezing naast die van Arthur, De Blauw, Komrij en Schilleman & Uijtdewilligen (die van de scan).
| ace | arthurvk | De Blauw | Komrij | Schilleman | Modern Nederlands | |
|---|---|---|---|---|---|---|
| 1. | hebban | hebban | hebban | hebban | hebban | hebben |
| 2. | olla | olla | olla | olla | olla | alle |
| 3. | u__a__ | uoga__ | uogala | vogala | uogala | vogels |
| 4. | _cstas | nestas | nestas | nestas | nestas | nesten |
| 5. | _igunnan | _agunnan | higunnan | hagunnan | bigunnan | begonnen |
| 6. | hinase | hinase | hinase | hinase | hinase | behalve |
| 7. | hi | hi | hic | hic | hi(c) | ic |
| 8. | __da | _nda | anda | enda | (e)nda | en |
| 9. | _hu | thu | thu | thu | thu | jij |
| 10. | u____ | uu__ | uuat | wat | wat | |
| 11. | _nbadan | unbiadan | unbidan | unbidan | beginnen | |
| 12. | __e | __e | uue | we | we | |
| 13. | nu. | nu | nu | nu | nu |
"Latijnse werkwoorden worden niet vervoegd met 'habere' als hulpwerkwoord. *Als* er al vervoegd zou worden met 'habere' zou het voltooid deelwoord zich ofwel conformeren aan het onderwerp (zoals bij vervoegingen met 'zijn', maar dat is onwaarschijnlijk), ofwel neutraal blijven ('inceptus' dus, en waarschijnlijker)."[ ... ]
"De zin luidt in het Nederlands: "Alle vogels (onderwerp; 'omnes volucres' is eerste naamval meervoud) hebben (gezegde; '(h)abent' is derde persoon meervoud) begonnen (bijvoeglijk naamwoord; 'inceptos' is vierde naamval meervoud) nesten (lijdend voorwerp; 'nidos' is vierde naamval meervoud)".
"Begonnen nesten", "nesten in aanbouw", dus."
Arthurs hypothese kan op weinig bijval rekenen, ondanks verbeten pogingen om zijn discussiepartners te overtuigen. De beste verklaring waar we mee kunnen komen is dat ofwel het een misverstand betreft en de tekst niet "hagunnan" of "higunnan" maar "bagunnan" of "bigunnan" was, ofwel dat "ha" of "hi" een andere prefix was, die we niet verder thuis kunnen brengen.
Rosalind Hengeveld wijst me erop dat ik haar visie op dit woord overgeslagen heb, en vat haar bijdrage nog eens samen in <602m42$lol$1@news2.xs4all.nl>:
Het aloude 'het en si' is het equivalent van het tegenwoordige 'tenzij' (tussenvorm in het Midden-Nederlands: 'tensi'). De betekenis 'behalve' of 'benevens' lijkt het nooit te hebbe gehad, en de tussensprong 'het-en'si' naar 'hinase' is onwaarschijnlijk als eeuwen later de 't' er nog krachtig en wel aan vastgeplakt zat ...Arthur suggereert in <199709121547061605579@ztm03-08.dial.xs4all.nl> verwantschap tussen hinaus-het.en.zij-henzij-hense-hinase-binase-benaast-ben(a)site-benaside-benside-besides. De suggestie dat het woord wellicht met een "b" begint wijst ace op grond van het handschrift af, zie <5vcoa2$fpp$1@news2.xs4all.nl>. Arthur reist "Waar is m'n toverstokje? Simsalabim, van 'hinaus' naar 'beside' en terug, zie <199709181906231100513@ztm04-03.dial.xs4all.nl>, maar krijgt weinig voet aan de grond. Daarmee is de kwestie open. De meest aannemelijke theorie -- verwantschap met "tenzij" is ook niet zonder bedenkingen.
ik zag dat "hi" in contemporain werk de gebruikelijke vorm is voor "hij" -- dat zou verklaren waarom er niet eens een vage "c" te zien is. Het zou de zin er wel onbegrijpelijker op maken, en het zou niet verklaren waarom er pal boven "ego" staat. Geen goede theorie, maar het blijft vreemd, dat "hi".Hiervoor vinden we geen verklaring, al speculeren we over "ih", "ich" en "I".
Ik schrijf 'unb(i)adan' omdat er een correctie is opgetreden bij het schrijven van dit woord. Er staat '...unb(i)adan' waarbij de letter i er kleintjes is bovengeschreven, misschien ter vervanging of ter aanvulling van de a. Later is dit onze diftong 'ei' geworden (ontbeiden?). Kon het hier ook al een diftong zijn, -ai- of -ia- ? Die zijn toch pas van later datum (hoewel, Ceolfrith)?Waarop Arthur, in <199709101802312760943@ztm09-25.dial.xs4all.nl>:
Dit corrigeren staaft mijn bewering dat de eerste Nederlandse auteur misschien helemaal geen Nederlander was.Ben, vervolgens in <DtvG04hbP+mb092yn@xs4all.nl>:
Van Dale geeft voor 'beiden' (wachten): be(i)den, beidan, beiton, biden, bidan, bitan, abide. 'Ont-' is een voorvoegsel voor 'begin', vgl. 'ontbijten': beginnen met bijten. In het Oud-Engels is het echter 'on', niet 'un', en in verwante talen is die 't' present gebleven.Tenslotte ace, in <5vusgb$s56$1@news2.xs4all.nl>:
[..] de notatie voor wat tegenwoordig diacritische tekens zijn (het rondje boven de "a", de streep door de "o") in oudere varianten van het Zweeds geschreven werden als een klein lettertje. "a" had dus een klein aatje erboven, "o" een klein eetje. Het is denkbaar dat hier iets soortgelijks speelt, al zou ik niet weten waar dat vandaan zou komen. Een ander punt is het Nederlandse gebruik om een lange klinker simpelweg met een "i" te verlengen, denk aan "Oisterwijk" en "IIsselmeer".